Border top left cut image
Border middle left cut image
Border bottom left cut image
Border middle right cut image
Border bottom left cut image
Logotipo de momoko.es

Buscar en Momoko

Cousas de Castelao: análisis, estructura y características de una obra perfecta

La Insomne 0 Comentarios
Avatar del redactor La Insomne

Escritora consumada, concept artist en ciernes y adicta al trabajo. Do...


COMPARTE:
Imágen destacada - Cousas de Castelao: análisis, estructura y características de una obra perfecta

Cousas es una colección de cuarenta y cinco relatos breves con los que Castelao retrató magníficamente no solo el sentimiento general de Galicia, sino también su cultura, a sus ancianos, a los emigrantes y la pobreza con la que muchos vivían. 

En este post resumimos la temática de Cousas y analizamos sus características y los temas que trata. 

Estructura y publicación de Cousas de Castelao

Cousas (o Cosas, en castellano), es el nombre con el que Castelao designó a cuarenta y cinco relatos breves que iba publicando en la prensa de su momento. A casa uno de los textos lo acompañaba con un pequeño dibujo en blanco y negro que complementaba el texto. No debe confuncirse con Cousas da vida: una recopilación de dibujos con una frase satírica acompañada que publicó a partir de 1924 en las portadas de Galicia y Faro de Vigo. 

El librito de relatos que nos interesa ahora mismo es Cousas, con sus ancianos doloridos y sus muertos siempre presente, el cual examinó la realidad socioeconómica de Galicia desde la óptica de las personas olvidadas por todos: los ancianos, los niños pobres que corren detrás de los automóviles, los ciegos que no tienen adónde ir a morir o las viudas que recogen los cadáveres de sus maridos ahogados. 

Los relatos, increíblemente cortos (a veces no llegan ni siguiera a las tres páginas), son al mismo tiempo muy potentes e inquisitivos, capaces de desnudarte las manías, miedos y en ocasiones la maldad de la gente desde una perspectiva tan cercana que parecen historias contadas por un amigo sobre algo que genuinamente le ocurrió. La tradición oral, tan presente en la literatura gallega, queda perfectamente reflejada en el estilo de escritura de Castelao: directo, poco dado a las descripciones superfluas, que transmite lo que cuenta como si lo estuviera recordando en el mismo momento y poco dado a añadir diálogos innecesarios. 

TODO

Resumen de los capítulos de Cousas de Castelao

La lista completa de los relatos recogidos en Cousas es la siguiente: 

  1. "A carón da natureza”: texto de introdución a la obra en el que Castelao nos afirma que se decidió por la literatura para retratar a Galicia porque la pintura le imponía demasiados límites.
  2. "A Marquesiña”: Habla de una mujer tan pobre que no tenía ni para calzarse pero a la que todos llamaban “la marquesita”.
  3. "A aldea esquecida": leyenda real que le contó la abuela de Castelao a él cuando era pequeño sobre el origen de unos cruceiros en una aldea abandonada de Rianxo.
  4. "Os cruceiros": explica el significado de los cruceiros en las aldeas gallegas.
  5. "O Rifante": cuenta la historia de un marinero que siempre sacaba las redes llenas de peces ahí donde otros fracasaban.
  6. "A procesión": retrata un recuerdo de la procesión de un muerto de Castelao.
  7. "A ponte vella": narra el enamoramiento de un joven seminarista y una costurera.
  8. "Martiño": cuenta la venganza de un vagabundo hacia unos niños que irrumpieron en su refugio en la iglesia.
  9. "Un casamento": cuenta el terror que se apoderó de la aldea cuando instalaron luz eléctrica en la iglesia, la cual hizo que todos creyeran que era el fin del mundo.
  10. "A dona encantada": explica la obsesión de un niño por una piedra a la cual la marea la hacía parecer la calavera de una mujer.
  11. "Novela": inspirado en el viaje que hizo Castelao a París, narra una terrorífica historia sobre un hombre que se encuentra a la venta un trozo de piel tatuada de un viejo conocido. 
  12. "O alquilador": narra el día a día de un hombre que no tiene para mantener a su burro vivo.
  13. "Na vellez": cuenta cómo se despidió del hombre con el que había compartido toda la vida una anciana dolorosa.
  14. "A siña Sinforosa": narra la obsesión de la señora Sinforosa por rezar por todos los ahogados del pueblo; incluso por aquellos que ella no conoció.
  15. "O profundador": explica cómo conoció al barbero de Rianxo, al cual le gustaba “profundizar” en pensamientos complejos.
  16. "A tola do monte"
  17. "O aparello dos apóstoles": historia de un grupo de doce ancianos que se reunían para trabajar en las redes de pesca.
  18. "O ichaviño": Explica la historia de un joven que emigra a las Américas para hacer fortuna y deja escondida una moneda en su tierra natal para recuperarla cuando vuelva.
  19. "Os nenos": reflexión de Castelao sobre los niños pobres que no tienen adónde acudir.
  20. "Si eu fose autor": planteamiento de una sarcástica y dura obra de teatro con la que Castelao fantasea.
  21. "Esa fiestra non é un ollo da casa": Cuento sobre un hombre ciego que en vez de mendigar engaña a la gente.
  22. "Foi por segui-los mandados”: Historia en la que un hombre, por no decirle a su deprimida mujer emigrada que su madre ha muerto, le hace llegar cartas falsas.
  23. "Chegou das Américas": la historia de un joven cubano de piel negra que pasó tanto tiempo en Galicia que cuando volvió a Cuba sitió una horrible morriña.
  24. "No mar había un afogado": Retrato sobre el llanto que supone a un pueblo encontrar a uno de sus hombres ahogados y la esperanza que inevitablemente vuelve al enterrarlo.
  25. "A vella non para de gaba-la súa felicidade": historia sobre una mujer que no dejaba de hablar maravillas de su hija y de su nieta.
  26. "Manter un animal": explica la crueldad que hay detrás de criar animales solo para comerlos.
  27. "Xa van alá moitos anos": historia sobre cómo Castelao envenenó a dos desconocidos que solían burlarse de él en Carnavales.
  28. "O vello “Saramaguiño”": cuento sobre cómo un anciano consigue robar una caja de un barco inglés creyendo que es un tesoro solo para encontrarse dentro a un muerto.
  29. "Semellante a un frade": historia de un matrimonio desgraciado y de un hijo que emigró a las Américas. 
  30. "O burro non bulía nin chisco": reflexión sobre por qué los hombres emplean la expresión “ser como un burro” de forma peyorativa.
  31. "O pai de Migueliño": historia de un niño que espera el regreso triunfal de su padre de las Américas desde el puerto.
  32. "Romualdo": cuento satírico sobre un hombre al que le gustaba demasiado irse de fiesta con sus amigos.
  33. "Nunha eirexa da montaña": cuento sobre la historia detrás de una calavera encontrada en una iglesia en la montaña.
  34. "O fillo de Rosendo": historia sobre un hombre que se casa con una mujer rica solo para no tener que trabajar.
  35. "Era un meniño de manteiga": narra la vida de un niño precioso que acaba convertido en soldado. 
  36. "Don Froitoso": historia de un hombre optimista que quiere vivir siempre como si fuera joven.
  37. "Amigo meu": narra las inquietudes de un hombre que le escribe a un amigo preguntándoel si él lo considera loco.
  38. "Esta morea de pedras e tellas": cuento sobre una anciana llamada Fanchuca y cómo a pesar de su pobreza era capaz de arreglarse para las fiestas.
  39. "Doña Florinda casouse": triste historia sobre una mujer cuya mayor ilusión era ser madre.
  40. "Dende a fiestra da torre": leyenda popular de cómo una condesita murió de amor y las consecuencias de desenterrarla.
  41. "Ese rapaz saído das miñas lembranzas": recuerdo de Castelao de un joven malvado que lo llevó con otros amigos a robarle a una anciana muy pobre.
  42. "O señor Antón": cuento sobre el pintor del pueblo.
  43. "O bruxo da montaña": Historia de un brujo capaz de anticipar todo lo que iba a pasar.
  44. "Nunha rúa dun porto lonxano": cuento sobre dos marineros que se encuentran borrachos en una taberna y descubren ser ambos gallegos.
  45. "Vou contarvos un conto triste": triste historia de una mujer que no puede tener hijos y que decide guardar una botella de aguardiante por cada uno que pierde. 

Análisis y temas de Cousas de Castelao

Cousas es, tal y como anticipa su primer relato (A carón da paisaxe”), una obra que retrata la sociedad gallega a través de historias, relatos, cuentos y simplemente anécdotas de personas que conoció Castelao o cuya presentación le suscitaron nuevas ideas.  

Precisamente con esa intención Castelao comienza en “A carón da paisaxe” hablando del paisaje y diferenciando perfectamente entre lo que ve un extranjero o alguien de fuera de Galicia y lo que es capaz de entender un verdadero gallego. Un extranjero se quedaría solo en el paisaje verde y el mar batido que representa Galicia en un primer vistazo, mientras que alguien de su interior sabrá reconocer la magia que se esconde en la vida de los aldeanos y los marineros anónimos, el dolor que antecede el repiquetear de las campanas de la iglesia del lugar o simplemente las historias que esconden alguien aparentemente tan inocentes como los sacerdotes. 


TODO

TODO

Las creencias religiosas y el poder de la naturaleza también forman parte del paisaje retratado por Castelao en la obra. Así, en “A siña Sinforosa”, la mujer reza continuamente por aquellos que han muerto como si sus oraciones les sirvieran en el otro lado; mientras que los marineros se encomiendan a menudo a la voluntad cambiante del mar. 

"

Non teñas medo, Ramón; o mar levóuno, o mar dará para outro. [O Rifante]

Por supuesto, el tema de la muerte está siempre presente en Cousas. Para Castelao, la muerte forma parte de la naturaleza intrínseca de Galicia y de su paisaje. De esta forma, cita en “A carón da paisaxe”: 

"

Velahí un cadro dun pintor; pero aínda hai máis na paisaxe, pois tocan a morto no campanario da Eigrexa e o son é tan amargurado coma se batesen a campá coa mesma cabeza do morto e non adiviñamos en cál casa do lugar hai desgracia porque todas, todas, están tristes. 

Sin embargo, la muerte tiene dos formas de representación para Castelao y sus obras en general. Por un lado, es algo trágico que llena de penar y de tristeza al pueblo entero el cual suele comportarse con un sentir a modo colmena de manera que cuando uno está triste, lo están todos. Así, cobran especial relevancia en relatos como “A siña Sinforosa” o “No mar había un afogado” la presencia devastadora de la muerte que arranca de nuestros brazos a alguien querido. Pero la muerte también es algo familiar y conocido, hasta el punto en que en “O vello Saramaguiño” encontrarse a un muerto dentro de una caja no produce ningún tipo de horror o espanto. 

Es sin embargo especialmente relevante cómo a veces la muerte es un motivo de risa para algunos aldeanos y marineros. Al igual que haría el protagonista de Un ollo de vidro (Un ojo de cristal en castellano), cuando conoce a los esqueletos de personajes que se habían suicidado, Castelao emplea a menudo la sátira con una profunda retranca para retratar la falta de empatía que tienen a menudo los ignorantes. De esta forma, en "Si eu fose autor" critica duramente a aquellos que creen que la muerte de una vaca es motivo de burla y en “Na vellez” retrata la crueldad de la gente que no comprende la forma única de despedirse de aquellos a los que aman. 

La crítica social y política también forma parte de los pilares de Cousas y, en general, de toda la obra escrita de Castelao. De esta forma, el autor le da voz a las ancianas viudas que no tienen para comer, a los ciegos abandonados por la sociedad que deben mentir para no morir solos y a la crueldad con la que a menudo la sociedad tradicional gallega trata a aquellos menos favorecidos. 

TODO

TODO

Un ejemplo más que evidente de esto es el brevísimo relato “A marquesiña” donde critica duramente a la gente que apodó a una joven tan pobre que no tenía ni para calzarse como “La marquesita”. 

La pobreza gallega tiene asimismo dos lecturas posibles. En la primera, Castelao, fervoroso republicano, no deja pasar la ocasión de criticar a los poderosos, siempre retratados como personas crueles y malvadas como en “Ese rapaz saído das miñas lembranzas” o como en “A carón da natureza” donde compara a los aldeanos con “esclavos del sistema fiscal”. 

"

O tempo engalanóu cunha tona de ouro e prata o vello castelo feudal; os esclavos do fisco sachan o millo nas leiras; antre os salgueiros sombrizos do fondo do val avístase a fouce do río. [A carón da natureza]. 

Galicia, pobre pero orgullosa, es el hogar de los marineros de los cuales Castelao cita que algunos tiene la mala fortuna de sobrevivir a su oficio, de manera que, sin poder echarse a la mar para pescar, acaban muriendo de hambre por no mendigar a sus conocidos. 

"

—¿Sabes unha cousa? —dixo—. Hai fame ¡fame! na casa do Rifante. Ti xa sabes que nunca pedín nada a ninguén; mais, agota veño petar na túa porta para que me emprestes mil reás. Quero botarlle un balcón novo á miña casa, ¿sabes?, e así a xente que vexa que ando en obra non pensará que os meus non teñen qué levar a boca. 

La pobreza también es la principal razón que impulsa a los gallegos a emigrar. Para Castelao, igual que para muchos otros autores gallegos, no hay gloria en irse a las Américas. Hijo de un hombre emigrante, retrata a aquellos que se marcharon e hicieron fortuna como personas desgraciadas que siempre acaban sucumbiendo a la morriña (como en “O ichaviño”) o mueren de tristeza (como en “Foi por segui-los mandados”). Sin embargo, muchos de los que vuelven lo hacen enfermos por la larga travesía, la ruina económica y el fracaso y desmontan los cuentos de riqueza y poder con los que se retrataba a aquellos que se marchaban al otro lado (un perfecto ejemplo de esto sale en "O pai de Migueliño"). 

Al mismo tiempo, la obra está cargada de leyendas reales y de figuras míticas del imaginario gallego. Encontraremos en “Os cruceiros” el verdadero origen de estas esculturas que se levantan en los pueblos, así como historias transmitidas de generación en generación en el pueblo de Rianxo o la idea de la Santa Compaña siempre asomando. 

Estilo de Cousas: de lo plástico a lo anecdótico 

Tenebroso y romántico, gótico y crítico. El estilo de Castelao es sencillo y al mismo tiempo muy cercano. Roza la maestría de la escritura precisamente por su forma de escritura salida directamente del corazón. Sus relatos, cortos y claramente anecdóticos, cuentan al mismo tiempo con una gran plasticidad a la hora de evocar imágenes espeluznantes que permanecen en la mente mucho después de haber completado la lectura.  

De la misma forma, retrata el verdadero paisaje de Galicia (aquel alejado de las estampas y postales de María Pita y la catedral de Santiago de Compostela) con un estilo elegante y sentido claramente influenciado por la literatura del romanticismo. 

"

É no intre en que a terra, para se durmir, vaille virando as costas á luz e o fume das tellas, mesto e leitoso, vaise esparezando no fondo do val. 

Para ello, Castelao denota una profunda cultura no solo de las leyendas típicas de Galicia (las cuales cita dando por sentado que el interlocutor conoce el contexto detrás de figuras tan míticas como la Santa Compaña), sino también de la flora y la fauna autóctona. Así, en “A aldea Esquecida”, menciona varias plantas propias de Galicia como parte de la descripción del paisaje: 

"

Canales de boa pedra, lagares que lembran fartura, traves apodrecidas, moreas de tella; todo vai amortaxado con edras, silvas e loureiros, e por riba daquela vizosa vexetación as follas amarelas e vermellas dunha viña sen froito. 

Precisamente en este paisaje Castelao hace una posible analogía entre la aldea perdida y completamente vacía a la que le falta lo esencial (gente) con una vid sin frutos. 



TODO

TODO

Mi opinión sobre Cousas de Castelao

Seguramente en algún momento de mi adolescencia me pidieron en clase de lengua gallega que leyese Cousas. Seguramente. Ahora ni siquiera lo recuerdo. Lo que está claro es que si en algún momento esta terrible obligación ocurrió de verdad, Cousas y Castelao pasaron por mí sin pena ni gloria. No recordaba nada más de él que sus dibujos. Y eso es bastante triste. 

Es ahora después de haber leído las leyendas de Bécquer, las obras de Poe y muchos otros clásicos de la literatura, que el librito de segunda mano de Castelao me llamó la atención y decidí empezar con Un ollo de vidro (Un ojo de cristal). Y después no pude parar. 

Cousas es sin duda una auténtica obra maestra perdida de la literatura, desconocida por los externos a Galicia e ignorada por muchos de los propios gallegos. La forma con la que Castelao retrata no solo los paisajes y la bondad de la magia de la tierra se complementa con una fuerte retranca, una crítica satírica y, por qué no, una descripción de la mezquindad que a veces se puede encontrar en los pueblos. Algunos de sus relatos como “Na vellez”, “A condesita”, “O vello Saramaguiño” o “Se eu fose autor” permanecerán conmigo toda mi vida. Otras imágenes (como la calavera en el agua o los cueros de Ramón Bilbao) me perseguirán en un estremecimiento de placer culpable. 

Es sin duda, de momento, la obra que más me ha apasionado de Castelao. Y está claro que después de esta, seguiré leyendo más. 

0 comentarios en este post

Deja un comentario

Kinishinaide! No publicaremos tu email ni te spamearemos sin tu permiso


Iamge from momoko instagram feed
Iamge from momoko instagram feed
Iamge from momoko instagram feed
Iamge from momoko instagram feed
Iamge from momoko instagram feed
Iamge from momoko instagram feed